Kjønnssjukdommar med Tuva og Trine:
Smitta!
Sex er først og framst skikkeleg herleg. Vi håpar du nyt og koser deg med det. Men du bør òg vere klar over at det kan komme med ein ordentleg baksmell. Det finst nemleg tallause kjønnssjukdommar der ute. Nokre bør du vere meir bekymra for enn andre. I denne artikkelen skal vi fortelje deg når du bør uroe deg, og når du kan senke skuldrene.
Kva er eigentleg ein kjønnssjukdom?
Kjønnssjukdommar er infeksjonar med bakteriar og virus som smittar ved at ein har seksuell kontakt, og ved at slimhinner berører kvarandre. Du treng ikkje å vere sjuk sjølv om du har fått ein bakterie eller eit virus, derfor er det eigentleg meir nøyaktig å kalle det ein seksuelt overførbar infeksjon enn ein sjukdom.
Fordi virus ikkje liknar på bakteriar på måten dei er bygde opp og formeirar seg, så verkar ikkje antibiotika på desse. Nokre virus blir vi lett kvitt på eiga hand, som forkjølingsviruset, medan andre virus blir vi aldri kvitt. Dei vil vi ha livet ut.
1 / 2
Et forstørrelsesglass hvor vi ser nærbilde av virus og bakterier.
Seksuelt overførbare infeksjonar
Det finst ulike måtar å ha sex på. Seksuelt overførbare infeksjonar kan smitte mellom penis og anus, penis og vulva, mellom to vulvaer eller to penisar. Nokre få kjønnssjukdommar smittar òg mellom kjønnsorgan og munnen, og til den vanlege huda med hår rundt kjønnsorganet.
Kjønnssjukdommar smittar med andre ord ikkje ved at du gir nokon ein klem eller om nokon hostar eller nys.
Det finst mange ulike kjønnssjukdommar, men kva er dei mest vanlege, og kva kan du gjere for å unngå å bli smitta av dei?
To personer i en seng. Det svirrer kjærlighet og smitte rundt dem.
Herpes
Herpes er eit vanleg virus. Faktisk blir over 80% smitta på eit eller anna tidspunkt. Viss du blir smitta, har du viruset heile livet, men dei aller fleste vil aldri få sår og vil derfor ikkje vite at dei har viruset.
Herpes trivst på og rundt kjønnsorganet, anus og rundt munnen. På munnen blir det kalla munnherpes, eller forkjølingssår, medan det rundt kjønnsorganet blir kalla genital herpes. Viruset fører til at du kan få sår som kjem tilbake på same staden.
Korleis smittar herpes?
Etter eit utbrot med sår ligg herpesviruset i dvale i nervecella. Då vil det ikkje smitte. For somme kjem viruset ut på huda igjen og lagar nye utbrot. Då kan dei smitte partnaren ved hudkontakt. Det kan smitte frå munn til kjønnsorgan, og motsett. Du bør derfor ikkje ha sex når du har sår på kjønnsorganet eller på munnen. Somme merkar ikkje at dei har sår, og dei kan smitte utan å meine det.
Sidan herpes er så vanleg, er herpes noko vi må rekne med viss vi har kyssa eller har sex. Kondom beskyttar litt, men dekkjer ikkje alltid såra med virus.
Mistenkjer du at du har herpes?
Det er berre mogleg å teste herpes viss du har utbrot med sår. Då kan du få medisinar av lege som gjer at utbrotet går fortare over. Hugs at herpes er heilt vanleg, og noko dei fleste av oss vil få i løpet av livet. Dei aller fleste vil ha få eller ingen plager med herpes. Får du plager, kan du få hjelp av lege.
1 / 3
En illustrert figur som er naken nedentil og studerer penisen sin.
HPV
HPV er ei gruppe virus som det finst mange variantar av. HPV-infeksjon smittar ved sex, og det er den vanlegaste kjønnssjukdommen i Noreg. Mange merkar ikkje at dei er smitta.
HPV kan smitte gjennom både vaginalsex, munnsex og analsex. Kondom kan avgrense smitte noko, men gir ikkje full vern. Du kan først bli kvitt HPV når immunforsvaret til kroppen oppdagar det og kjempar mot. Det kan ta lang tid frå du blir smitta til immunforsvaret oppdagar det.
Nokre typar HPV kan gi kjønnsvorter, andre kan føre til kreft etter veldig lang tid.
HPV og kjønnsvorter
Kjønnsvorter er ikkje farlege og forsvinn av seg sjølv. Du kan ta medisinar som gjer at vortene forsvinn raskare. Viruset smittar lettast når du har vorter. Det kan smitte til slimhinnene i vulva og på penishovudet, eller på normal hud rundt anus på penis, ytre kjønnslepper eller på området rundt vulva og penis. Vortene kan sjå veldig ulike ut. Nokre er knudrete, som små blomkål, andre er flate.
Det er viktig å hugse på at ikkje alt av utvekstar i underlivet er kjønnsvorter. Det kan komme prikkar og klumpar rundt penishovudet og under forhuda, eller i vulva. Akkurat som på huda di elles. Det er mange kjertlar her, og huda kan ofte sjå litt klumpete ut. Det er faktisk sjeldan at prikkar og utvekstar er vorter, ofte er det noko anna, og det andre er oftast heilt normalt.
HPV og kreft
Nokre variantar av HPV kan føre til livmorhalskreft, men det kan òg gi kreft i vulva, på penis, i rumpa og i halsen. Dei HPV-virusa som kan føre til kreft, er ikkje dei same som gir kjønnsvorter. Du treng derfor ikkje å bekymre deg for kreft om du skulle få ei vorte. Når dei som har livmor, blir 25 år, vil dei få tilbod om å sjekke seg for HPV som gir kreft. Då blir det teke ei livmorhalsprøve, som eigentleg berre er at det blir børsta varsamt opp nokre celler. Det er ein veldig enkel test som ikkje gjer vondt.
Alle elevar på barneskulen får tilbod om HPV-vaksine. Vaksinen beskyttar godt mot alle former for kreft viruset kan føre til.
1 / 4
Illustrasjon av en rosa vulva.
Klamydia
Klamydia er ein bakterie som smittar mest blant unge som har hatt sex utan kondom med ein partnar som ikkje er fast. Ikkje alle som får klamydia, merkar at dei har det, og derfor bør du teste deg sjølv om du ikkje merkar noko.
Klamydia trivst veldig godt i urinrøyr og i slimhinnene i skjeden og i anus, men ikkje i halsen. Bakteriane overlever ikkje så lenge utanfor kroppen. Derfor får du ikkje klamydia av å setje deg på do, og heller ikkje av å vere i badebasseng. Den beste måten å beskytte seg mot klamydia på er å bruke kondom.
Symptom på klamydia
Plagene eller symptoma på klamydia kan variere. Har du penis, vil det kunne komme væske ut av urinrøyret heile tida, det blir kalla utflod frå penis. Mange synest det svir når dei tissar. For dei med vulva og livmor er symptoma meir diffuse. Det kan svi når du tissar, utfloden kan endre seg både i mengde og farge, det kan blø litt utanom mens, under eller etter samleie, det kan gjere vondt å ha sex, og det kan klø.
Desse plagene kan òg komme av andre ting som er ufarlege, så det treng ikkje vere klamydia. Det er uansett lurt å sjekke seg viss du får plager, eller viss du har hatt sex utan kondom med ein ny person. Hugs at dei fleste merkar ingenting.
Kva kan klamydia føre til?
Klamydia kan gi meir alvorlege problem om han klatrar vidare inn i kroppen. Går han frå urinrøyret i penis til bitestikkelen, kan det gi ein bitestikkelbetennelse. Det gir ofte feber og vondt i pungen.
Viss han går frå skjeden til livmora, kan det føre til bekkeninfeksjon. Dette vil gi magesmerter og feber. Ein bekkeninfeksjon kan gjere det vanskeleg å bli gravid seinare.
Korleis bli kvitt klamydia?
Viss du har hatt ubeskytta sex, eller mistenkjer at du kan ha vorte smitta med klamydia, så er det viktig at du testar deg. Klamydia er lett å behandle med antibiotika. Ta kontakt med helsestasjonen for ungdom eller med lege for test.
1 / 4
Gonoré
Gonoré er ein bakterie som smittar ved kontakt mellom slimhinner. Gonoré smittar mykje lettare enn til dømes klamydia. I tillegg til å trivast i anus, penis og skjeden, så trivst bakterien òg i halsen og kan smitte ved oralsex. Det har vore ein auke i smitte av gonoré dei siste åra.
Dryppert?
Dei fleste merkar ikkje at dei er smitta i anus eller hals. Somme kan få vondt i halsen. Har du gonoré i penis, så kan det svi veldig mykje når du tissar. Nokre seier det kjennest som å tisse piggtråd. Gonoré har òg fått namnet «dryppert» fordi det kan kjem mykje utflod frå penis.
For dei som har ein skjede, er det vanleg å ikkje merke noko. Det kan òg vere diffuse plager som til dømes svie når du tissar, endra utflod, mellomblødingar, eller vondt i magen. Så då kan det vere vanskeleg å vite om det er gonoré eller andre årsaker til plagene.
Er gonoré farleg?
Gonoré er ikkje farleg viss det blir oppdaga og behandla i tide. Viss ikkje kan bakteriane krype vidare frå penis til testiklane og frå skjeden til livmora og eggstokkane. Då kan gonoré lage endå meir ugagn enn klamydia. Ein betennelse i livmora blir kalla ein bekkeninfeksjon, og utan behandling kan det gjere det vanskelegare å bli gravid på ein naturleg måte utan hjelp.
Korleis bli kvitt gonoré?
Enn så lenge kan vi behandle med antibiotika, men det er ein fare for at gonorébakterien utviklar resistens mot antibiotika. At ein bakterie blir resistent, er kjempeskummelt. Då verkar ikkje antibiotika, og vi kan ikkje bli kvitt han. Di meir vi smittar kvarandre med gonoré, dess meir antibiotika må vi bruke, og dess større risiko er det for at gonoré kan bli resistent mot det vi har av antibiotika no.
Det beste vi kan gjere er å verne oss så godt vi kan mot gonoré. Og korleis kan vi gjere det? Det er ved å bruke kondom!
1 / 4
Tre illustrerte peniser i ulike former og farger.
Hiv
Før var det å få hiv nesten det same som å få ein dødsdom, og det var mykje skam knytt til sjukdommen. I dag snakkar vi om det som at ein har ein kronisk sjukdom. Viss du har viruset, må du ta ein tablett kvar dag. Elles kan du leve heilt fint, akkurat som med diabetes eller høgt blodtrykk, til dømes. Når du er i behandling for hiv, så kan du ikkje smitte vidare.
Talet på dei som får viruset i Noreg, har gått veldig ned, det har faktisk stupt, og det er derfor få som treng å teste seg for hiv i Noreg i dag.
Hiv er eit virus som smittar via slimhinnekontakt eller via blod. Det kan òg smitte frå mor til barn gjennom svangerskap, fødsel eller amming.
Medan det for andre virus og bakteriar ofte er lett å bli smitta, så skal det mykje meir til for at hiv kjem inn i kroppen.
Har du sex med ein person som har hiv, og som ikkje går på medisinar, så er det ved eit samleie mellom penis og skjede så lite som 0,1% risiko for å få hiv. Har du analsex, så er det litt større risiko for å bli smitta. Det er fordi slimhinnene i rumpa er tynnare, og det er derfor lettare å få eit sår så viruset kjem inn i kroppen.
Hiv smittar ikkje ved kyssing og annan intim kontakt.
1 / 3
Illustrert figur med flere tankebobler over hodet
Korleis unngå kjønnssjukdommar?
Nokre infeksjonar, som herpes og kjønnsvorter, klarer vi ikkje alltid unngå sjølv om vi er aldri så forsiktige. Dei er så vanlege og kan smitte sjølv ved bruk av kondom. Heldigvis er verken kjønnsvorter eller herpes farlege for deg.
Dei andre infeksjonane kan vi beskytte oss mot ved å bruke kondom. Vi kan òg teste oss viss vi har hatt sex med nokon som har risiko for å vere smitta. For klamydia har alle under 25 år høg risiko, så då burde du teste deg når du har hatt sex utan kondom med ny person eller med ein som du ikkje er eksklusiv med.
Snakk med legen din eller helsestasjonen for ungdom, dei vil hjelpa deg. Du kan òg bruke Sex og samfunns chat-teneste – du kan vere anonym, og det er gratis.
1 / 2
Forstørrelsesglass som viser bakterier og virus
Kondomvettreglar:
-
- Ikkje oppbevar kondomet saman med noko som kan skade det, eller på ein stad der det blir mykje gnikking og slitasje.
- Sjekk datostemplinga og at pakken er heil. Det kan du gjere ved å kjenne om det er luft i pakken.
- Åpne pakningen forsiktig slik at kondomet ikkje blir skada.
- Penis skal vere stiv når kondomet blir rulla på.
- Har du forhud, skal denne trekkjast tilbake.
- Klem saman tuppen på kondomet.
- Minimum ein fingerbreidd på tuppen blir halden igjen medan resten av kondomet blir rulla på utan å skade gummien.
- Etter at penis har blitt slapp, så er det fare for at kondomet kan gli av. Hald på kondomet ved penisrota når penis blir trekt ut, kondomet skal altså brukast under heile samleiet.
- Kondomet skal brukast berre éin gong.
- Kast kondomet i vanleg avfall etter bruk, ikkje i toalettet.
En person foran et bord med en rekke kondomer.
Kva tenkjer vi eigentleg om kondom?
Undersøkingar viser at vi synest det er positivt om ein person tek fram eit kondom, men at vi er redde for at partnaren kan tenkje negativt om oss viss vi er den som gjer det sjølv. Kvifor er det sånn, trur du?
Ein av dei tinga vi er redde for, er at partnar skal tru at vi ikkje stoler på vedkommande. At personen tenkjer at du vil bruke kondom fordi du trur hen har ein kjønnssjukdom. Det er jo veldig rart. Kondom handlar ikkje om å stole eller ikkje stole på nokon, det handlar om å ta ansvar!
Kondom er konge!
-
- Kondom vernar mot graviditet! Det er faktisk det einaste prevensjonsmiddelet dei med penis har, og einaste måten dei kan verne seg mot å få barn med nokon.
- Du vernar deg mot å få ein infeksjon som kan gi deg plager.
- Du slepp å bruke antibiotika som kan gi deg biverknader.
- Du er med på å hindre at vi brukar opp den antibiotikaen vi har i dag, så vi har medisin å gi til generasjonene som kjem etter oss.
- Mange opplever litt ubehag med endra utflod etter at dei har fått sæd i skjeden, det slepp du om kondomet samlar det opp for deg.
- Kondomet kan gjere at det blir litt lettare å halde ut lengre ved sex, for det blir ikkje så overfølsomt for penis.
- Du treng ikkje å gå for å teste deg etter at du har hatt sex med nokon.
- Du viser at du tar ansvar.
Når er det greit å droppe kondom?
Bruk kondom når du ligg med nokon som du ikkje har lege med før, viss han du ligg med, kan ha fleire partnarar, eller viss ein av dykk ikkje har testa dykk. Er du usikker, bruk kondom!
De kan droppe kondomet når de er samde om å vere dykk, begge er sjekka, og det ikkje er risiko for at de kan bli gravide.
1 / 3
En morsom kondom med sterke armer og krone.
Viss alle tar ansvar og brukar kondom, så kan vi unngå ein smitte-boom!
Bruk kondom for å sleppe å bli smitta!
Test deg viss du har hatt ubeskytta sex. Viss du lurer på kva kjønnssjukdommar du burde teste deg for, så snakk med helsesjukepleiar, helsestasjon for ungdom eller legen din.
Treng du kondom?
Du kan hente gratis kondom på helsestasjonen for ungdom eller bestille det heim på gratiskondomer.no Då vil dei komme i ein kvit pakke utan noko forklaring på kva som er inni. Då kan du øve i veg!
Vil du vite meir?
Vil du vite meir om desse, eller andre, seksuelt overførbare infeksjonar så kan du snakke med helsesjukepleiar, lege eller lese meir på Ung.no eller hos Sex og samfunn.
1 / 3
Skrive av Tuva Fellman og Trine Aarvold (Sex og samfunn)
Innspeling: Tuva Fellman
Illustrasjonar: Helene Brox
Redaktør: Stine Isdahl Solberg
Kven er Trine Arvold?
Trine er lege ved Sex og samfunn. Der har dei ein klinikk for ungdom der dei kan snakke om seksualitet, prevensjon eller sjekke seg for kjønnssjukdommar. Ho har òg svart på spørsmål unge har på nettsida ung.no og undervist i temaet kropp og seksualitet for 10. klassar.
Kven er Tuva Fellman?
Tuva har teke vidareutdanning i sexologi og har vore programleiar i NRK. Ho er no i Warner Bros Discovery og har leidd tv-programmet Naked Attraction og Love IRL. I NRK radio har Tuva i mange år vore programleiar i Juntafil, eit program om sex, kropp og kjensler. Ho og Trine svarte på spørsmål frå lyttarar som lurte på alt om desse tema. Kanskje er det dei same spørsmåla som du òg sit med?
Kjelder:
- Ung.no (hentedato: 01.02.2023): HPV-virus og livmorhalskreft
https://www.ung.no/helsa-di/2486_HPV-virus_og_livmorhalskreft.html
