Er Grønland større enn Afrika?

Har du prøvd å pakka inn ein klementin? Då veit du kor vanskeleg det er å pakke fint utan at det blir krøllete. Det same problemet oppstår når ein skal lage kart av korleis jorda ser ut. Ei utfordring er at landa kan sjå ut til å vere større eller mindre enn dei faktisk er!

Accessibility icon Er Grønland større enn Afrika?

Er Grønland større enn Afrika?

Under er eit kart over verda. Vi har merkt av Grønland med ein raud firkant. Afrika har gul firkant i dette kartet.

Kva tenkjer du er størst: Grønland eller Afrika?

Et kart som markerer Grønland i en rød firkant, og Afrika i en gul firkant for å sammenligne størrelse

Men kan vi tru det kartet viser?

Er det rett at Grønland og Afrika har omtrent same storleik – eller er det noko som er heilt gale her?

Problemet blir når vi prøver å vise ei 3-dimensjonal verd med eit 2-dimensjonalt kart. Storleiken på landa blir ikkje heilt riktig når vi måler dei mot kvarandre.

Vi skal prøve å vise den rette storleiken på Grønland i forhold til Afrika. Sjå på bildet. Grønland er vist i blått felt på det afrikanske kontinentet. Afrika er faktisk 14 gongar større enn Grønland!

Men kvifor ser det heile annleis ut på dei fleste kart? Lat oss sjå nærare på kart og globus for å svare på dette spørsmålet.

Arealet av Grønland er vist i blått felt på det afrikanske kontinente for å vise størrelse forskjellen på Grønland og Afrika på kart

Målestokk

Kart har ulike målestokkar. Målestokken fortel oss kor langt 1 cm på kartet er i den fysiske verda.

Eit orienteringskart kan typisk ha målestokk 1:1000. 1 cm på kartet er då 10 meter i terrenget. Eit kart av eit land kan ha ein målestokk på 1: 1 000 000 – noko som gjer at 1 cm på kartet er 10 km i den fysiske verda. 

På trykte kart er målestokken lik. Målestokken på digitale kart vil endre seg når vi zoomar inn og ut. Sjå derfor på den dynamiske målestokken når du bruker digitale kart.

Et linjal som ligger på et kart for å illustrere målestokk
Et linjal som ligger på et kart for å illustrere målestokk

Kart og globus

Eit kart forenklar ei 3-dimensjonal verd til ei 2-dimensjonal flate. Vi ser verda i eit fugleperspektiv – vi ser alt ovanfrå. Du kan sjå korleis i animasjonen.

 

Kotar er linjer i kartet. Dei er høgdekurver. Alle punkta på same linja er like høgt over havet. Med desse kan vi forstå terrenget. Står kotane tett, betyr det at det er bratt. I animasjonen ser du at kotane ligg tettare i kartet. Det er for å vise den bratte sida av fjellet.

Atlas er ei samling av kart samla i til dømes ei bok.

Ein globus er ein modell av jordkloden. Globusen er det einaste kartet som klarer å vise akkurat kor store landa er. Samtidig viser globusen korleis landa ligg i forhold til kvarandre.

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
En globus
En globus

Mange ulike typar kart

Det finst mange ulike typar kart. Dei mest vanlege er geografiske kart, topografiske kart og temakart.

  • Eit geografisk kart er eit oversiktskart. Det viser landegrenser, store vegar, elvar, byar og liknande.
  • Eit topografisk kart er eit detaljert kart. Det viser korleis landskapet er. Det blir brukt ulike fargar for skog, vatn, jordbruksområde, busetnad, osv
  • Eit temakart viser oss informasjon om ein stad. Det kan til dømes vise oss kor tett menneske bur i eit område, kva slags plantar som veks der,  eller gi klimainformasjon. I digitale temakart kan ein ofte velje kva som skal visast. Desse blir kalla geografiske informasjonssystem (GIS). Systema blir brukt i Snap Map, Google Maps og vertjenester som yr.no. 

Men det finst óg andre typar kart. La oss nemne nokre: sjøkart, turkart og historiske kart. Kan du komme på fleire typar kart?

Lengdegrader og breiddegrader

Vi deler opp jordkloden med lengde- og breiddegrader. Breiddegradene går rundt jorda parallelt med ekvator.

Lengdegradene går frå pol til pol. Vi kallar den lengdegrada som går gjennom Greenwich i Storbritannia, for nullmeridianen eller Greenwichmeridianen.

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Et satellitt kart som viser Europa, Grønland, Midtøsten og Asia
Et satellitt kart som viser Europa, Grønland, Midtøsten og Asia

Projeksjonar

Som du såg, var Grønland mykje mindre enn Afrika. Men det såg ikkje slik ut på kartet. Kvifor blir det slik?

Ta ein klementin og skrell han. Det er vanskeleg å leggje skalet flatt og få det firkanta som eit kart. Vi må strekkje og tøye på skalet for å klare det – utan at det blir heilt riktig. Slik må vi òg strekkje og tøye på land for å vise vår tredimensjonale verd som eit todimensjonalt kart.

Alternativt kan du prøve å dekkje ein klementin med eit firkanta ark. Det er heilt umogleg utan brettekantar eller bulkar.

Vi kan strekkje og tøye på landa på fleire måtar. Dette blir kalla for projeksjonar.

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
En dame som skreller en mandarin
En dame som skreller en mandarin

Mercator

Mercators kartprojeksjon er nok den du oftast har sett. Det er den  same projeksjonen der det såg ut som om Grønland og Afrika var like store. Legg merke til både lengde- og breiddegradene. Dei er vinkelrette på kvarandre i ein slik kartprojeksjon.

Mercatorprojeksjon blir ofte brukt i navigering til sjøs.

For å lage ein slik projeksjon kan du tre ein stor dorull ned over kloden. La han vere tett ved ekvator. Lengdegradene teiknar du heilt loddrette. Eigentleg er dei ikkje det. Minuset med dette er at di lenger unna ekvator du kjem, dess meir feil blir storleiken på landa.

Nesten alle web-baserte kart bruker Mercatorprojeksjon.

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Eksempel på et Mercator kart
Eksempel på et Mercator kart

Winkel-Tripel

Samanlikna med andre kart gir Winkel-Tripel-projeksjonen få forskjellar både i areal, avstand og retning.

Kjegleprojeksjon

Mercator set ein sylinder over kloden. Ein kjegleprojeksjon set ei kjegle over i staden for. Då stråler lengdegradene ut frå polen. Breiddegradene blir konsentriske sirklar.

Dette eignar seg særleg godt for å vise land som strekkjer seg mykje ut i breidderetninga aust-vest, til dømes Russland.

Kjegleprojeksjon
Kjegleprojeksjon

Gall Peters

Kanskje er Gall Peters den mest “rettferdige” kartprojeksjonen? Her er areala riktige. Forma på kontinenta blir feil. Det er fordi vinklane i kartet blir feil. “Rutene” på lengde- og breiddegradene her blir meir avlange enn i Mercatorprojeksjon. Då blir òg landa “lenger” og ikkje så breie.

Eksempel på et Gall Peters kart
Eksempel på et Gall Peters kart

Vanskeleg å anslå størrelsar 

Det kan vere vanskeleg å forstå kor store land faktisk er. Vi har putta inn nesten alle EU-land innanfor Brasil sine grenser. Hadde du trudd Brasil var så stort?

Omrisset av nesten alle EU-landene satt inn i Brasil sine grenser på et kart
Omrisset av nesten alle EU-landene satt inn i Brasil sine grenser på et kart

Kjelder:

Bilde- og videorettar:

    1. Getty Images / Daniel R. Strebe (CC BY-SA 3.0)
    2. Getty Images / Skjermbilde hentet fra www.thetruesize.com
    3. Getty Images
    4. Getty Images / Animasjonsfilm: Skolerom
    5. Getty Images /Friman at Norwegian Wikipedia (CC BY-SA 3.0)
    6. Getty Images
    7. Daniel R. Strebe (CC BY-SA 3.0)
    8. Daniel R. Strebe
    9. Daniel R. Strebe (CC BY-SA 3.0)
    10. Daniel R. Strebe (CC BY-SA 3.0)
    11. Getty Images / Skjermbilde hentet fra www.thetruesize.com